ALONE

Κορνήλιος Καστοριάδης- Το πρόταγμα της αυτονομίας

Picture
Συμπληρώνονται σε λίγες ημέρες (26 Δεκεμβρίου) 12 χρόνια από τον θάνατο του μεγάλου Έλληνα φιλόσοφου, οικονομολόγου και ψυχαναλυτή Κορνήλιου Καστοριάδη. Για πολλούς, το άκουσμα και μόνο του ονόματός το προκαλεί ρίγος και θαυμασμό, για άλλους και ιδιαίτερα αυτούς της κονφορμιστικής και συστημικής αριστεράς, η αναφορά και μόνο σε αυτόν είναι περίπου απαγορευμένη. Ποιος ήταν όμως ο Κορνήλιος Καστοριάδης: Τι γνωρίζουμε για την δράση του τα χρόνια της κατοχής; Ποια η απήχησή του τα χρόνια της παραμονής του στη Γαλλία; Πέρα από τον κύκλο των διανοουμένων και των πολιτικά ενεργών ατόμων,  ο Κορνήλιος δεν έτυχε της αντίστοιχης προβολής και διάχυσης της θεωρίας του στο ευρύ κοινό στην Ελλάδα. Ασκώντας συνεχή και αδιάλειπτη κριτική τις περασμένες δεκαετίες στα τότε καθεστώτα του υπαρκτού σοσιαλισμού, υπερασπίστηκε με πάθος αυτό που αποκαλείται αυτονομία και αποτίναξη του εξουσιαστικού ζυγού στις κοινωνικές δομές. Ήταν υπέρμαχος του αρχαίας ελληνικής Δημοκρατίας, και ειδικότερα της Αθηναϊκής, που την λογάριαζε και υπολόγιζε όμως σαν σπέρμα και όχι ως πρότυπο. Την θεωρούσε ως αυτόνομη πολιτική κοινότητα , στην οποία τα μέλη της θέλουν πράγματι να επωμιστούν την ρύθμιση των κοινωνικών τους σχέσεων, κατά κάποιο τρόπο να είναι αυτόνομοι. «Η Αρχαία Ελλάδα», τόνιζε χαρακτηριστικά, «δεν είναι πρότυπο ούτε μοντέλο προς μίμηση, αλλά λειτουργεί ως γονιμοποιό σπέρμα, κέντρισμα, έμπνευση και πηγή ιδεών. Με την διαρκή αμφισβήτηση της παράδοσης, στην αρχαία Ελλάδα, η κοινωνία δεν μένει προσκολλημένη στους παραδοσιακού θεσμούς». Ο Καστοριάδης αναμίχθηκε ενεργά με την πολιτική και την εποχή της Δικτατορίας του Μεταξά (1937) προσχώρησε στην ΟΚΝΕ, μετά γράφτηκε στο ΚΚΕ, αλλά γρήγορα αποχώρησε από αυτό μαζί με πολλούς άλλους το 1941, σχηματίζοντας μια ομάδα που κατήγγειλε τον σοβινιστικό ρόλο του. Το 1943 προσχώρησε στην τότε τροτσκιστική ομάδα του Άγι Στίνα (ποιος ξεχνά άραγε και αυτόν τον κοινωνικό αγωνιστή, με τα καταπληκτικά του βιβλία «Αναμνήσεις» και ΕΛΑΣ-ΕΑΜ-ΟΠΛΑ), και στην συνέχεια θα τους δούμε και τους δύο να παραιτούνται από τον τροτσικισμό και να «εντάσσονται» στον ευρύ χώρο της Αυτονομίας. Ο Καστοριάδης μετέβη αργότερα στο Παρίσι μαζί με άλλους διανοουμένους (Κώστας Αξελός, Κώστας Παπαιωάννου, Μακρής, Ξενάκης, Κρανάκη), όπου είχαν εξασφαλίσει  υποτροφία του Γαλλικού Ινστιτούτου από την γαλλική κυβέρνηση. Στο Παρίσι ο Έλληνας φιλόσοφος μεσουράνησε. Δημιούργησε και ίδρυσε μαζί με άλλους  την ομάδα «Σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα», που από το 1949 μέχρι το 1965 εξέδιδε το ομώνυμο περιοδικό. Τα κείμενα και η σκέψη της εν λόγω ομάδας αποτέλεσαν την βασική πηγή έμπνευσης των εξεγερμένων φοιτητών τον Μάη του ΄68. Το 1967, η ομάδα διαλύεται και το 1970 ο Καστοριάδης αποκτά την πολυπόθητη γαλλική υπηκοότητα που τον βοηθά να απαλλαγεί από το άγχος για πιθανή έκδοσή στο δικτατορικό καθεστώς  της Ελλάδας. Την  περίοδο αυτή στρέφεται προς την ψυχανάλυση ( με χαρακτηριστικό έργο την «Φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας»). Από τα πιο βασικά βιβλία της περιόδου ιδρύσεως της ομάδας «Σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα», ήταν τα βιβλία «Γραφειοκρατική κοινωνία», «Η πείρα του εργατικού κινήματος, «Το περιεχόμενο του σοσιαλισμού, «Σύγχρονος καπιταλισμός», και «Γαλλική κοινωνία» Ο Έλληνας Φιλόσοφος, μέσα από τις σελίδες του περιοδικού, αποκαλούσε το πολιτικό σύστημα της τότε Σοβιετικής Ένωσης, ως καθεστώς «γραφειοκρατικού καπιταλισμού», τονίζοντας ότι η ρώσικη επανάσταση οδήγησε στην εγκαθίδρυση ενός νέου τύπου καθεστώτος εκμετάλλευσης και καταπίεσης, όπου μια νέα κυρίαρχη τάξη, η γραφειοκρατία, σχηματίστηκε γύρω από το κομμουνιστικό κόμμα. Ασκώντας σκληρή κριτική σε όλες τις μορφές του καπιταλισμού (ιδιωτικός – κρατικός) ο Καστοριάδης δεν έπαψε ποτέ να διακηρύττει το δικαίωμα των λαών για αυτοθέσμιση και αυτονομία. Ανάμεσα σε πολλά άλλα μυαλά, πρόταξε την αμφισβήτηση κατεστημένων θεωριών, και την ριζική ανατροπή τους σε ένα ισχυρό πρόταγμα αυτονομίας και άμεσης δημοκρατίας. Ως υπέρμαχος της φιλοσοφίας υπογράμμιζε συνεχώς πως το τέλος της φιλοσοφίας, θα σημάνει και το τέλος της ιστορίας. Ο Καστοριάδης φιλοσοφεί κατά της συνολιστικής – ταυτιστικής λογικής. Βρίσκεται αντιμέτωπος επίσης με τις σημερινές αντιπροσωπευτικές δημοκρατίες, υπερασπιζόμενος με πάθος την άμεση δημοκρατία. Αυτό ίσως τον φέρνει κοντά και με πολλούς θεωρητικούς του αναρχισμού. Όμως ο Καστοριάδης προχώρησε ακόμη ένα βήμα πιο πέρα. Στην συνεχή και αδιάκοπη κριτική και των δύο κυρίαρχων πόλων της εποχής: του γραφειοκρατικοκαπιταλιστικού Ανατολικού μπλόκ, και του ιδιωτικού στην Δύση. Στην «Φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας, σημειώνει: «Στον καπιταλισμό , η τεχνολογική έρευνα είναι προγραμματισμένη, προσανατολισμένη και στραμμένη ρητά προς τους στόχους που θέτουν τα κυρίαρχα στρώματα της κοινωνίας. Τι νόημα έχει να ομιλούμε για αυτόνομη εξέλιξη της τεχνικής, όταν η κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών αποφασίζει να αφιερώσει ένα δις. Δολάρια για την έρευνα πάνω στα καύσιμα των πυραύλων και ένα εκ. για την έρευνα πάνω στα αίτια του καρκίνου;» Για να συμπληρώσει στο άλλο βιβλίο του με τίτλο «Μπροστά στον πόλεμο»: «Η παρουσίαση του ρωσικού καθεστώτος ως «σοσιαλιστικού»- ή ως καθεστώτος που διατηρεί μια οποιαδήποτε σχέση με τον σοσιαλισμό – είναι ο μεγαλύτερος φενακισμός στην ιστορία. Πρόκειται για ένα εκμεταλλευτικό και καταπιεστικό καθεστώς, που ώθησε την εκμετάλλευση και την καταπίεση σε έναν άγνωστο μέχρις στιγμής βαθμό, μέσα στο οποίο η γραφειοκρατία εξελίχθηκε σε κυρίαρχη τάξη». Όπως βλέπουμε ο ‘Ελληνας φιλόσοφος βρίσκεται απέναντι και από τα δύο συστήματα, καταγγέλλοντας τα και προμηνύοντας την κατάρρευσή τους . Η εικόνα του διαλυμένου ανατολικού μπλόκ και η ημιδιάλυση του δυτικού μοντέλου διακυβέρνησης τον επιβεβαιώνει. Ο Κορνήλιος Καστοριάδης, με την σκληρή κριτική του στα σταλινικού τύπου καθεστώτα αλλά και στον μυθευματικό δυτικό τρόπο ζωής αποτέλεσε έμπνευση χιλιάδων ανθρώπων που απέρριπταν τον κονφορμισμό και τον ολοκληρωτισμό στο σύνολό του. Που δεν έπεσαν στην παγίδα του εξουσιαστικού κομμουνισμού αλλά ούτε και στην δήθεν «φιλελεύθερη» προοπτική του στυγνού και ωμού σε θέματα διαβίωσης ιδιωτικού καπιταλισμού.  Είναι η θεωρία του Καστοριάδη μια παρακίνηση, ένα βήμα για την υπερπήδηση των κατεστημένων θεωριών και μια πορεία προς την ελευθεριακή κοινωνία των αναρχικών; Δύσκολο να απαντηθεί. Ο Έλληνας φιλόσοφος δεν απαντά. Αφήνει τον αναγνώστη να ρουφήξει τις αντισυμβατικές του ιδέες και προτάσσει ολοένα την αυτονομία και το αμεσοδημοκρατικό μοντέλο. Δεν εγκαταλείπει τον αναγνώστη. Απλά του παρουσιάζει την ιστορία και την φιλοσοφική του εμβάθυνση, απογυμνώνοντας τους «δήθεν» αλλά και τους «αλάνθαστους» του κόσμου των διανοουμένων και των θεωρητικών. Υπογραμμίζει πως το πρόταγμα της αυτονομίας δεν είναι μια πολιτική επιχείρηση σαν οποιαδήποτε άλλη. Δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί παρά μόνο διαμέσου της αυτόνομης δραστηριότητας του κόσμου. Η δραματική απουσία της αυτόνομης αυτής δραστηριότητας είναι αυτό που χαρακτηρίζει την σημερινή πραγματικότητα.  Μήπως έπεσε έξω ο Καστοριάδης, στις ρήσεις στον «θρυμματισμένο κόσμο» αναφορικά με την  μέχρι  και σήμερα έλλειψη της αυτόνομης δραστηριότητας; Μήπως δεν είναι επίκαιρος όσο ποτέ άλλοτε όταν υπερτονίζει αυτό το πρόταγμα ,ειδικά στις σημερινές εποχές όπου η περιχαράκωση του «εγώ» και η εξάρτηση από τις μιλιταριστικές εξουσίες  έχει διαδοθεί ως η μόνη αληθινή πραγματικότητα που συμπορεύεται με την υποτιθέμενη «ελεύθερη επιλογή καταναλωτικών αγαθών»; Ο Καστοριάδης παραμένει επίκαιρος. Οι φιλελεύθερες ολιγαρχίες συνεχίζουν, έστω και ημι-διαλυμένες να κυβερνούν τον κόσμο. Όμως και ο κόσμος ευθύνεται για την κοινωνική εξέλιξη. Δεν είναι αμέτοχος. Το φιλοσοφικό του έργο αποκαλύπτει πως ο κόσμος ευθύνεται για την ιστορία του, και ότι οι λαοί έχουν πάντα το επίπεδο των ηγετών που τους ταιριάζει. Η ιστορία δεν είναι ένας προκαθορισμένος χώρος, αλλά ένας χώρος ανθρώπινης δημιουργίας, άλλοτε θετικής και άλλοτε αρνητικής, ανάλογα με την θεσμίζουσα αντίληψη και φαντασία.  Αφού λοιπόν φτάσαμε εδώ από την έλλειψη αυτονομημένου κοινωνικού προσανατολισμού και αυτοθέσμισης, αφού παραδώσαμε τα σκήπτρα σε όλους όσους κερδίζουν από τις διακρίσεις, την ανισότητα και τον ρατσισμό, δεν έχουμε μόνο τις κοινωνίες που μας αξίζουν, αλλά ελλοχεύει πάντα ο κίνδυνος της ολοκληρωτικής καταστροφής. Κοινώς, ο καπετάνιος θα πάρει και το πλήρωμα μαζί του στον πάτο. Κάπου όμως στο βάθος, η αυτονομία, η αυτονόμηση της σκέψης και πράξης καραδοκεί να πάρει τα ηνία , όπως πολλές φορές στην ιστορική πορεία των κοινωνιών. Ο Κορνήλιος Καστοριάδης αντπαραθέτει στην αιτιοκρατία την ιδέα της ατομικής και συλλογικής αυτονομίας, με βάση το φαντασιακό (παράδοση, γλώσσα, ήθη, έθιμα), αλλά και την επανάσταση ως έννοια ρητής αυτοθέσμισης της κοινωνίας. Οι όροι του ξεκινούν από την φαντασία, περνούν στο φαντασιακό, την δημιουργία και καταλήγουν στην αυτονομία. « Η ιστορία  είναι δημιουργία», θα γράψει, «σε μεγάλο βαθμό απροσδιόριστη και η κοινωνία θεσμίζει κάθε φορά τον εαυτό της» «Αποκρύπτει όμως αυτή την αυτοθέσμιση με το να την εκλαμβάνει ως έργο των προγόνων, των Θεών , του Θεού, της φύσης, του λόγου ή των λόγων της ιστορίας, όπως συμβαίνει με τον μαρξισμό», υπογραμμίζει. Ο μεγάλος αυτός διεθνιστής φιλόσοφος θα συμπληρώσει χαρακτηριστικά, ως απαύγασμα των προηγούμενων επιχειρημάτων τα εξής: «Ο σοσιαλισμός, ως πρόταγμα θέσμισης μιας αυτόνομης κοινωνίας, εξυπακούει, κοντά στα άλλα, κυρίως την δυνατότητα αυτής της αυτοθέσμισης της κοινωνίας. Σοσιαλιστική κοινωνία είναι μια κοινωνία που ξέρει πως οι θεσμοί της είναι δικό της έργο, και δεν αλλοτριώνεται μέσα τους» Ποιος ήταν εντέλει ο Καστοριάδης; Ένας επαναστατημένος φιλόσοφος, ένας αμφισβητίας ή απλά ένας ακόμη θεωρητικός ανάμεσα σε τόσους άλλους που παραγέμισαν με τις ιδέες τους το θεωρητικό πεδίο, ορθώνοντας οξύ πολιτικό λόγο; Κατά την ταπεινή μου γνώμη υπήρξε ένας φιλόσοφος της εξέλιξης, όπως αυτή προκύπτει μέσα από τους συνεχείς κοινωνικούς αγώνες. Ένας φιλόσοφος που απλά επαναπροσδιόριζε την θέση του αναλόγως του προσανατολισμού των κοινωνιών, που ρητά κάποια  στιγμή  θα πρέπει να αυτοθεσμιθούν και να αυτονομηθούν. Εάν το πρόταγμα της αυτονομίας είναι επίκαιρο όσο ποτέ, τότε και ο Κορνήλιος είναι παρών σε κάθε ξύπνημα. Εάν οι κοινωνίες αποφάσισαν να αυτοεγκλωβιστούν σε μανιπουλαρισμένα  εξουσιαστικά τερτίπια, ο Κορνήλιος απουσιάζει.  Η ιστορία είναι εξέλιξη και δημιουργία, με  όλους τους ανθρώπους παρόντες να καθορίζουν το μέλλον. Όπως  χαρακτηριστικά έλεγε και ο ίδιος, «το κοινωνικό-ιστορικό είναι το ανώνυμο συλλογικό, το ανθρώπινο απρόσωπο που γεμίζει κάθε δεδομένο κοινωνικό σχηματισμό, αλλά και που τον περιβάλλει επίσης, που εγκλείει κάθε κοινωνία ανάμεσα στις άλλες και τις εγγράφει όλες μαζί σε μια συνέχεια, όπου κατά κάποιο τρόπο είναι παρόντες αυτοί που δεν υπάρχουν πια, αυτοί που βρίσκονται αλλού αλλά και ακόμη αυτοί που πρόκειται να γεννηθούν». Όλοι μαζί για μια συνέχεια με άγνωστο τέλος.

πηγη: http://e-hografos.blogspot.com/2009/11/blog-post_21.html